In de meeste landen is er geen discussie over: als je je gezicht zwart schminkt, je lippen rood maakt, gouden oorbellen in doet en jolig dansend de knecht speelt van een oude blanke man op een paard, dan ben je racistisch bezig. Je reproduceert dan namelijk het stereotype van de oliedomme zwarte die ondergeschikt is aan de wijze blanke. Maar in Nederland is het toch elk jaar weer goed voor verhitte discussies. Vanaf eind september kun je statusupdates van je Facebookvrienden verwachten met boodschappen als “handen af van ons traditie” en “Zwarte Piet IS en blijf Zwarte Piet.”
Het Persmuseum wil die jaarlijks terugkerende discussie over Sints gekleurde knecht van wat broodnodige historische context voorzien, en opent daarom vanmiddag een tentoonstelling over het veranderende beeld van de gekleurde handlanger in de populaire cultuur sinds 1850. De expositie bestaat uit archiefbeelden uit tijdschriften, kranten, van televisie en uit privécollecties. Wat blijkt? De Zwarte Piet-discussie is al decennia oud. Ik sprak curator Jop Euwijk van onderzoeksbureau Het Citaat over het idee achter de expositie en hoe hij mensen hoopt warm te maken voor de geschiedenis van deze veelbesproken kindervriend.
Een prent van Willy Lohman waarin de blanke jeugd Zwarte Piet een buitenlandse gastarbeider noemt, terwijl gastarbeiders doorgaans Spaans, Italiaans, Turks of Marokkaans waren, en niet zwart. Verschenen in Het Parool in de jaren zestig.
Wat is er allemaal te zien?
De tentoonstelling geeft een overzicht van hoe het beeld van Zwarte Piet in de populaire media sinds pakweg 1850 is veranderd. We hebben gespeurd in archieven, boeken en kinderliteratuur, en daaruit blijkt dat Zwarte Piet altijd aan verandering onderhevig is geweest. Dat proberen we in een bescheiden ruimte te laten zien, met veel beelden, samengesteld door het Nederlandse Instituut voor Beeld en Geluid, het Persmuseum en mijzelf.
Waar komt jouw interesse voor Zwarte Piet vandaan?
Ik wist er voor mijn gevoel weinig van en die discussie over Zwarte Piet komt elk jaar terug. Ik had allerlei vooroordelen, en wilde me eerst eens goed informeren voordat ik er dingen over ging zeggen.
Gaat de tentoonstelling alleen maar over de Zwarte Piet-discussie?
Nee, het gaat ook om het beeld van Zwarte Piet in het algemeen. Sinterklaas en Zwarte Piet zijn zulke bekende iconen dat ze voor van alles in te zetten zijn. Het is een hele goede manier om veel mensen aan te spreken en veel discussies kun je voeren via een afbeelding van Sinterklaas en Zwarte Piet. De discussie over institutioneel racisme is er daar één van.
Wat voor discussies nog meer?
Politieke tekenaars hebben Sint en Piet bijvoorbeeld veelvuldig gebruikt. Dat heeft niets te maken met zwart of wit of met roetvegen, maar komt simpelweg omdat het makkelijke en herkenbare figuren zijn. Een minister strooit met geld? Hup, een mijter en een staf erbij en je hebt een spotprent. Elke decemberperiode gebeurde dat weer.
Zwarte Piet ligt aan de ketting bij ‘die goeie Heer’, illustraties van Phiny Dick uit 1941.
Wat wil je bereiken met deze expositie?
Mijn heel summiere wens als maker is om mensen wat diepgang te geven, en te laten zien dat de Zwarte Piet-discussie al heel lang loopt. Dus niet alleen de afgelopen vijf of tien jaar, maar zeker dertig jaar.
Het Persmuseum wil de Zwarte Piet-discussie van historische context voorzien, maar het is niet zo dat deze tentoonstelling alles zegt over het onderwerp. Sterker nog, ik denk dat je eerder met vragen dan met antwoorden naar buiten gaat. Ik denk dat dat goed is. Ik hoop dat de mensen die deze tentoonstelling gezien hebben, zin krijgen om zich te verdiepen in het onderwerp en artikelen gaan lezen van wetenschappers die hier ook echt onderzoek naar hebben gedaan en er verstand van hebben. Bijvoorbeeld John Helsloot, Arnold-Jan Scheer en Alex van Stipriaan. Ik hoop ook dat mensen niet meer vanuit hun onderbuik reageren, maar echt op basis van feiten gaan praten over Zwarte Piet.
Vind je Zwarte Piet racistisch?
Ik vind het nogal ver gaan om als curator van een expositie te gaan zeggen of iets racistisch is of niet. Toeschouwers kunnen dat zelf wel bepalen.
De expositie Zwarte Piet in de media is nog tot en met 8 januari 2017 te zien. Ik schreef dit voor The Creators Project.
Kleurenpieten bestonden 15 jaar geleden ook al, hier in de Sligro-folder uit 2001.
‘Nikker Piet, als pek zo zwart.’ Illustratie van Rie Cramer uit 1936.
De lieve kindervriend Piet, waar geen kind bang voor is. Illustratie van P. van Geldrop uit het boek Sint Nikolaas en zijn Knecht uit 1907.
Een prent van Jan Sluijters uit De Nieuwe Amsterdammer van 4 december 1915. Onderschrift: “Sinterklaas op weg naar de staatshoofden”