Het mooie aan film is dat het je in staat stelt om te reizen zonder dat je daarvoor je huis of stad uit moet. Vooral documentaires kunnen je direct inzicht geven in de levens van mensen in andere landen, waar ze het qua welvaart en vrijheid vaak slechter hebben dan wij. Door met hen mee te kijken, kun je daar meer empathie voor opbrengen — wat een goed ding is, want dat kan solidariteit en verandering tot stand brengen. Als je bijvoorbeeld weet dat bepaalde producten het resultaat zijn van uitbuiting, kies je er sneller voor om die dingen niet meer te kopen.
De nieuwe documentaire Strike A Rock, die te zien is op IDFA, is zo’n film. Hij vertelt het verhaal van de Lonmin-platinamijn in Marikana in Zuid-Afrika. In augustus 2012 staakten duizenden mijnwerkers gewapend met speren en machetes voor een hoger loon (omgerekend eisten ze 726 euro per maand) en betere werkomstandigheden. De directie van het Britse bedrijf Lonmin ging niet met de stakers in gesprek, maar stuurde in overleg met de overheid de politie erop af (er werd zelfs een gijzelingsonderhandelaar ingezet), die de staking na een week hardhandig beëindigde, namelijk door 112 stakers neer te schieten, waarna er 34 overleden.
Vijf jaar na dit bloedbad, waar in 2014 trouwens de documentaire Mijnwerkers onder vuur over gemaakt is, strijden vrouwelijke actievoerders nog steeds voor gerechtigheid. Strike A Rock volgt de vrouwen van de actiegroep Sikhala Sonke (wat ‘wij huilen samen’ betekent) in hun strijd tegen Lonmin, een van de grootste platinaproducenten ter wereld. Al dertig jaar exporteert Lonmin platina uit Marikana, maar behalve een karig loon heeft de lokale bevolking daar nooit iets voor teruggekregen. De winst is bij aandeelhouders en bestuurders terechtgekomen, en de mijnwerkers leven in armoede.
Wie niet in armoede leeft is Cyril Ramaphosa, een voormalig vakbondsleider die zich na de afschaffing van apartheid aansloot bij de partij van Nelson Mandela, het ANC, en daarmee overliep van de kant van de arbeiders naar de kant van de economische elite. Momenteel is hij vicepresident van het land, maar ten tijde van het bloedbad bij Marikana was hij bestuurslid bij Lonmin. Zijn vermogen wordt geschat op ongeveer 900 miljoen dollar. Een onderzoekscommisie heeft in 2015 vastgesteld dat hem en de politiek niets te verwijten valt, en dat de politie in 2012, hoewel gebrekkig, toch vooral uit zelfbescherming optrad – er was vanuit de stakers namelijk ook geweld gebruikt richting Lonmin-bewakers en de politie.
Strike A Rock volgt de leiders van Sikhala Sonke: Primrose Sonti en Thumeka Magwangqana. Primrose gaat het parlement in voor de Economic Freedom Fighters, een radicale socialistische beweging. Ze wordt gemist in Marikana. Thumeka blijft achter om de boel te organiseren en tegen Lonmin te strijden, zonder succes. Haar leven blijft belabberd — er is bijvoorbeeld geen elektriciteit en stromend water. Lonmin is wettelijk verplicht de lokale bevolking te helpen ‘ontwikkelen’, onder meer door 5500 woningen te bouwen. Na drie showmodellen is de bouw daarvan gestopt. “Geen geld, sorry,” legt Cyril Ramaphosa uit.
Thumeka en de vrouwen van Sikhala Sonke mogen uiteindelijk toch op bezoek komen bij Lonmin om over hun grieven te praten. Ze zijn hoopvol, dragen hun mooiste kleren en zingen liederen tot ze in de vergaderzaal zijn, waar ze een geheimhoudingsclausule ondertekenen. Dat doen ze, waardoor Thumeka niet meer over haar strijd mag vertellen, zelfs niet aan Primrose, die ze sowieso al een poos niet meer heeft gezien. Een jaar en twee vergaderingen later is er nog geen vooruitgang: Lonmin zegt niets te kunnen beloven zonder de aandeelhouders erbij.
Strike A Rock is een droevig portret van een uitgezogen volk. Dat de vrouwen van Sikhala Sonka strijdbaar zijn is mooi, maar ik betwijfel of ze verlossing gaan vinden. In het kapitalisme hebben bedrijven als Lonmin zoveel macht over een staat, dat het volk vaak het onderspit moet delven. Dat is spijtig, want van wie is de staat? De staat zou van het volk moeten zijn, en niet van grote bedrijven. Strike A Rock laat zien dat er meer democratie nodig is in Zuid-Afrika. Dat wil zeggen: gedegen manieren om machtige bedrijven aan de wet te houden en de rechten van burgers te beschermen.
Dit gezien hebbende, wat kunnen wij doen? Platina uit je leven weren is moeilijker dan bijvoorbeeld hamburgers. Het is een grijswit metaal, zo kostbaar als goud, maar waar wordt het voor gebruikt? Ik zocht het op: vooral in automotoren, en dan specifiek in driewegskatalysators, waarvan ik het bestaan niet kende. Ook in juwelen wordt het gebruikt. De rest komt terecht in de chemische industrie, een klein deel eindigt in harddisks, een nog kleiner deel komt terecht in je tanden, als vullingen. Vraag volgende keer bij de tandarts dus eens of je vullingen niet van de Lonmin-mijn afkomstig zijn.
Dit schreef ik voor VICE Money, zie hier.