Wat is beschaving? Is het een paleiszaal vol geparfumeerde mensen die aan ronde tafels dineren? Is het vijf miljoen euro doneren aan een museum? Is het moderne kunst bewonderen? En wat is het verschil tussen een aap en een mens? Deze vragen staan centraal in The Square, de meesterlijke nieuwe film van Gouden Palm-winnaar Ruben Östlund.
Christian (Claes Bang) is een typische curator: een jaar of 45, keurig pak zonder stropdas, rode bril, sjaaltje, een nieuwe Tesla. Hij werkt bij een Zweeds museum voor moderne kunst en staat aan de vooravond van een tentoonstelling over solidariteit en vertrouwen. Het kunstwerk Het Vierkant is al aangelegd op het museumplein, een lichtgevend vierkant met de tekst: “Dit vierkant is een vrijplaats voor vertrouwen en zorgzaamheid. Erbinnen heeft iedereen gelijke rechten en plichten.” De film toont dat het tegendeel waar is voor de wereld buiten het vierkant: angst, ongelijkheid en onrechtvaardigheid heersen in de hedendaagse samenleving.
Dat klinkt misschien radicaal, maar de film is alles behalve prekerig. Hij zit vol humor, knap acteerwerk – van Claes Bang en ook van Elisabeth Moss, die je misschien kent als Peggy Olson uit de serie Mad Men – en passende muziek, onder meer van Justice. Er zijn onvergetelijke scènes, zoals een ruzie om een vol condoom, een man met Tourette die een interview met een kunstenaar (Dominic West) verstoort, twee marketingjongens die een gruwelijke video maken om aandacht mee te genereren, en de allerbeste: een performance van iemand die een aap nadoet (door Terry Notary, die ook de acteurs van The Planet of The Apes trainde.)
Notary prijkt trouwens met ontbloot bovenlijf op de poster van The Square, die je misschien wel in een of andere kroeg hebt zien hangen. Hij staat op een tafel, kijkt boos rond en lijkt een beetje op Arnold Schwarzenegger. In de film speelt hij een soort Bokito die wordt losgelaten tussen de chique kunstmensen. Eerst lachen ze, maar al snel wordt het grimmig, en pas als de aap een mooie vrouw aan haar haren meesleurt komt de menigte in actie. Een geweldige, gruwelijke scène.
Er zit veel betekenis in die scène: als een gestoorde gek op een onschuldige vrouw uit onze eigen groep springt dan lopen we over van empathie, maar wanneer de gehele mensheid geweld aandoet aan mensen die onderaan de sociale ladder bungelen, dan kijken we doorgaans weg en laten we ze verrotten. Is dat rechtvaardig? Nee. Het is het gevolg van ons ‘systeem’, het kapitalisme, dat ons voorhoudt dat iedereen krijgt wat-ie verdient, en dat je gewoon goed je best moet doen – terwijl de planeet wordt leeggezogen om de zakken van rijke mensen te vullen.
Curator Christian (een goed gekozen naam voor een onbarmhartig mens) is een tragikomische hoofdpersoon. Door omstandigheden wordt zijn leven een hel, maar hij is zelf ook behoorlijk onhandig: zijn portemonnee en telefoon worden gestolen en hij probeert die terug te krijgen door dreigbrieven te verspreiden in een armoedig flatgebouw. Doordat hij afgeleid is, keurt hij een gruwelijke youtubecampagne goed zonder ernaar te kijken. De video gaat viral en Christian moet zijn ontslag aanbieden. Hij maakt een excuusvlog naar een jochie uit dat flatgebouw, waarin hij uitspreekt dat de wereld onrechtvaardig is en dat er meer solidariteit zou moeten zijn. Hij geeft zijn verwaarloosde dochters meer aandacht, maar de wereld is zo snel niet veranderd. Christians bevoorrechte dochters, symbool voor de volgende generatie, zitten nog steeds op de achterbank van hun vaders Tesla, en ik denk niet dat hun vader ze lid zal maken van de socialistische jongerenvereniging.
The Square speelt zich grotendeels af in een museum voor moderne en hedendaagse kunst, een gebied van kunst wat vaak nogal exclusief en moeilijk te begrijpen is. Ik moest denken aan het schilderijtje dat eerder dit jaar werd overgeschilderd door een man die de muren kwam witten en niet had gezien dat er een kunstwerk hing. Zoiets gebeurt ook in deze film. En die onbegrijpelijke taal die musea soms gebruiken om tentoonstellingen te duiden? Journalist Anne (Elisabeth Moss) stelt er aan het begin van de film een simpele vraag over, die Christian amper kan beantwoorden.
De film laat ook wat leuke kunstwerken zien. Bezoekers van de expositie over vertrouwen en zorgzaamheid kunnen door twee poortjes de zaal betreden. Het ene poortje staat voor ‘Ik vertrouw mensen’ en het andere voor ‘Ik vertrouw mensen niet’. Een tellertje houdt de stand bij: de meeste mensen zeggen dat ze anderen vertrouwen. In de eerste expositieruimte staat een enorme foto van een woedende menigte. Voor de foto ligt een vierkant op de vloer, met daarbij de tekst “Leg hier je waardevolle spullen neer”. Zou jij je iPhone en portemonnee achterlaten? Ook een leuk kunstwerk: hopen gruis met daarbij in neonletters “YOU HAVE NOTHING”.
The Square is in zijn kritiek bijtend naar de klasse van welgestelde, chique museumbezoekers die de mond vol heeft over kunst en schoonheid maar zich niet bekommert om arme mensen. Deze groep wordt weliswaar karikaturaal neergezet, maar om een punt te maken moet je soms een beetje overdrijven, en grosso modo houdt de kritiek stand: kapitalisme werkt het beste voor mensen met geld, en die omringen zich nogal eens met ‘hoge kunst’ om beschaafd en verfijnd te lijken. Tegelijkertijd blijkt uit onderzoek dat rijkere mensen minder vrijgevig zijn, waarschijnlijk omdat ‘hebzucht’ een kernwaarde is van het kapitalisme. “Greed is good,” zoals Gordon Gekko zei in Wall Street. Dat is niet beschaafd en democratisch, maar gewelddadig. The Square laat dat op briljante wijze zien.
Dit schreef ik voor Creators, zie hier.