Jimi Hendrix zong het al: kastelen van zand worden uiteindelijk door de zee opgeslokt. En geldt dat niet voor alles wat we bouwen? Vanuit het perspectief van het universum zijn wij een druppel op een tektonische plaat. Niets is blijvend, zelfs marmer vergaat uiteindelijk tot stof, en al het andere ook. Dat is een reden om mooie, bijzonder dingen te verzamelen en goed te bewaren, zoals in musea gebeurt. Om dat weer eens bij mensen onder de aandacht te brengen gaat vandaag de Nationale Museumweek 2018 van start, met in Zaltbommel de onthulling van een gouden zandsculptuur gebaseerd op Slot Loevestein.
De Bommelse zandsculptuur is een van de drie Gouden Pronkstukken die deze week feestelijk onthuld worden. Dat het een pronkstuk is geloof ik wel. Maar goud? Het is toch van zand? “Monumenten als Slot Loevestein zijn ‘ons echte goud’,” aldus Anna Westerlaken van XSAGA, dat de marketing doet voor de Museumweek. “We hebben overwogen om de sculptuur goud te spuiten, maar dat was milieutechnisch niet wenselijk. We beschijnen de sculptuur nu met goud licht.”
Afgelopen vrijdag reisde ik naar de Bommelerwaard om de sculptuur in aanbouw te zien. Ik verwachtte een klein Slot Loevestein, wat nogal een hoekig gebouw is. Kunstenaar Aleksei Rybak uit Moskou, waarschijnlijk de meest ‘scheppende’ kunstenaar die ik ooit ontmoette, was in plaats daarvan een beeld van Hugo de Groot uit een berg zand aan het bevrijden. De bekendste gevangene uit de Nederlandse geschiedenis kruipt in Rybaks sculptuur net zijn beroemde boekenkist in, waarin hij uit Slot Loevestein ontsnapte.
Zandkunstenaar Aleksei Rybak bevrijdt Hugo de Groot uit een berg zand.
Rybak, een veertiger in een blauwe capuchontrui met een baard van tien dagen, is een van de beste zandkunstenaars ter wereld. Hij is blij met het zand dat ze speciaal voor hem op de Waalkade gedumpt hebben. “It’s the best,” zegt hij. Veel meer Engelse woorden kent hij niet, wat jammer is, want ik wilde hem vragen hoe het voelt als alle kunst die je maakt na korte tijd weer verdwijnt. In plaats van met Rybak praat ik daarom met projectleider Marcel Elsjan of Wipper. Marcel weet alles van zandkunst, want hij is directeur van de Zandacademie en van de World Sand Sculpting Academy (WSSA).
Creators: Ik dacht dat Rybak heel Loevestein zou namaken en dus echt een zandkasteel zou bouwen. Waarom heeft hij dat niet gedaan?
Marcel Elsjan of Wipper: Dat kasteel ziet er niet uit, er zit weinig architectonische schoonheid in. Veel te weinig raampjes. We hebben het weleens gemaakt, maar dat zag er niet uit. Vandaar dat we gekozen hebben voor die scène van Hugo de Groot die in de kist kruipt. Dat is wat Slot Loevestein bekend maakt.
Projectleider Marcel Elsjan of Wipper van de Zandacademie.
Waar komt al dat zand eigenlijk vandaan?
Het komt uit de buurt van Nijmegen, van K3Delta, niet ver hiervandaan. Zij stellen speciaal beeldenzand voor ons samen. Dat zand heeft een fijne korrel met een hoekige structuur. Als je dat mengt met water en goed aanstampt, dan grijpen de korrels in elkaar en krijg je een harde massa.
Geen huis-tuin-en-keuken-zand, dus. Gebruiken jullie altijd dit zand?
We hebben het zelfs een keer meegenomen naar Qatar. Het is een grote zandbak daar, maar met het verkeerde zand. Door winderosie is het helemaal rond gesleten, net als strandzand. Die korrels zijn net knikkers. Als je dat probeert te stapelen dan rolt het weer van elkaar af. Daarom kun je op het strand dit soort sculpturen niet bouwen.
Is er oneindig veel beeldenzand of wordt het steeds schaarser?
Zand en grind worden sowieso schaarser en kostbaarder. Er wordt steeds meer gebouwd en er is geen onuitputtelijke bron. Zodra je dit zand mixt met andere zandsoorten dan gaat het schuiven en verliest het zijn hechtheid.
Wat kost zo’n berg zand?
45 euro per ton, en we hebben hier 25 ton op de kade liggen. Transportkosten zijn over het algemeen het duurst, zeker als je naar Qatar gaat. In dat geval reisde het zand met het vliegtuig. We waren een kwart miljoen euro verder voor er gebouwd kon worden.
Het speciale beeldenzand komt uit de buurt van Nijmegen.
Marcel laat me de eerste fase van het maken van een zandsculptuur zien op zijn schermpje. Het speciale zand wordt laag voor laag in een houten bekisting gestort, gemengd met water en aangestampt met een benzinestamper, zo’n trilding wat stratenmakers gebruiken. Als de toren van aangestampte zandlagen hoog genoeg is, gaat de bekisting eraf en blijft een blok zand over zo groot als een tuinhuis. “En dan begin je te snijden,” zegt Marcel.
Marcel Elsjan of Wipper is 60 jaar oud en zit al zijn halve leven in het zand. Het begon in 1990. Hij had een reclamebureau en ontwikkelde een zomer- en wintercampagne voor Smirnoff. Het moest iets zijn met kunst. Marcel kwam met idee van een zand- en een ijssculptuur op de proppen. Om meer over zandsculpturen te weten te komen legde hij contact met Gerry Kirk uit San Diego, oprichter van de World Sand Sculpting Academy.
Kirk kwam naar Nederland om een groep Delftse studenten op te leiden tot zandkunstenaars, en ook Marcel dook in het zand. Na een geslaagd evenement in Scheveningen in 1991, “een gigantische publiekstrekker”, ging hij zandworkshops en -trainingen organiseren voor het bedrijfsleven. In 2000 stichtte hij zijn eigen onderneming: de Zandacademie. Kirk droeg het schepje in 2004 over aan Marcel, dus werd hij ook directeur van de WSSA. Het WSSA organiseert het WK en het EK, respectievelijk in juni en juli in Den Haag en Zandvoort. Marcel reist de wereld over om mensen over zandsculpturen te vertellen.
Hugo werpt nog een droevige blik de over het plein voor hij zijn kist in kruipt.
Hoe lang blijft zo’n sculptuur staan?
Een maand of negen. We spuiten er een milieuvriendelijke oplossing overheen waardoor er een laag van een halve centimeter aan de buitenkant komt te zitten. Dat beschermt de details tegen weer en wind. Bij het EK en het WK blijven ze drie of vier maanden staan, in de open lucht aan het strand.
Wat is er zo leuk aan zandkunst?
Het is een snelle kunstvorm. Relatief eenvoudig te leren, al moet je goed van 2D naar 3D kunnen denken. Kinderen van 4, 5 jaar die je de basisprincipes uitlegt, pikken het hartstikke snel op en die maken de mooiste dingen. Daar sta je echt van te kijken.
Is het ook niet meer iets voor kinderen, zandkastelen bouwen?
Wij praten niet over zandkastelen maar over zandsculpturen. Maar als mensen het hebben over zandkastelen dan heb ik daar helemaal geen moeite mee. Als die mensen een zandsculptuur zien dan zijn ze helemaal onder de indruk. Kinderen ook. ‘Papa, dat moet jij ook leren!’ zeggen ze dan. Daarmee onderscheid je je van gewone zandkastelen.
Zien mensen zandkunst als kunst?
Wij werken veel samen met musea. Rijksmuseum, Van Gogh Museum, Kröller Müller. Binnen de kunstwereld wordt het steeds meer gezien als kunst. Zandkunst staat dicht bij het publiek. Het is laagdrempelig omdat iedereen het waanzinnig vindt om een zandsculptuur te zien. Daarmee helpen wij musea weer om mensen naar binnen te trekken.
Zandkunst is een soort cement tussen publiek en museum.
Zo zou je het kunnen zien.
Aleksei Rybak is blij met zijn zandsculptuur in wording.
Dit artikel schreef ik voor Creators, zie hier voor het artikel.