Op 15 maart mogen we met een rood potlood een hokje inkleuren tijdens de Tweede Kamerverkiezingen. Maar wat nou als we na het tellen van de stemmen afstevenen op een regering die het niet zo nauw neemt met dingen als de persvrijheid of de grondwet, de rechterlijke macht ondermijnt, en bepaalde bevolkingsgroepen discrimineert – zoals nu in Amerika gebeurt?
Wethouder Simone Kukenheim van D66 pleitte er twee weken geleden voor om van Amsterdam een autonome republiek te maken als Wilders aan de macht komt. Dat is misschien leuk voor Amsterdam, maar geen oplossing voor Nederland. Maar wat dan wel? Moeten we ons voorbereiden op een revolutie – een gewapende opstand tegen de regering? En hoe zou dat dan gaan? Kan dat überhaupt wel in Nederland?
Ik vroeg het aan dr. Erik van Ree, universitair docent Europese Studies aan de UvA, voormalig maoïst en de auteur van het boek Wereldrevolutie.
U weet alles van revoluties. Wat is eigenlijk een revolutie?
Dr. Erik van Ree: Een revolutie is een politieke omwenteling die meestal gewelddadig is, maar dat hoeft niet. Revolutie leidt tot een ingrijpende, drastische verandering van de bestaande orde. Als er bijvoorbeeld een staatsgreep is, maar alles daarna hetzelfde blijft, behalve dat er een andere meneer of mevrouw de baas is, dan noem je dat geen revolutie. Maar als die staatsgreep leidt tot een wezenlijke verandering van de samenleving, dan wel.
Hoe ontstaat een revolutie?
Ten eerste moet er een groot probleem zijn met de bestaande orde. Heel veel mensen uit de bevolking moeten de situatie zoals die bestaat niet meer willen, er schoon genoeg van hebben en niet meer bereid zijn om in zo’n situatie te werken. Alle grote revoluties uit de geschiedenis hebben een belangrijke achterban. Ook de Oktoberrevolutie in Rusland in 1917 had grote steun van de arbeidersbevolking in de grote steden. Dat kwam vooral door de Eerste Wereldoorlog en armoede.
In de tweede plaats moet de heersende elite er niet meer in geloven. Zolang het leger en de politie de bestaande orde en de machthebbers daarboven steunen, slagen revoluties nooit. Over het algemeen slagen revoluties wanneer het leger van de heersende klasse in een burgeroorlog verslagen wordt, of weigert te vechten. Neem het begin van IS. IS heeft al die gebieden veroverd omdat het Iraakse en het Syrische leger niets deden. Niet omdat ze zo sterk waren, want ze stelden niks voor.
Ten derde moet er een kleine groep revolutionairen zijn, fanatiekelingen die hun leven op het spel zetten, pertinent de macht willen grijpen en zich door niets of niemand van dat doel laten afbrengen. Ze moeten daar heel goed over nadenken, dat heel goed organiseren en er volkomen door geobsedeerd zijn.
Zijn er tegenwoordig nog revoluties mogelijk? Hoe zouden die eruitzien?
De afgelopen tijd is er maar één revolutionair centrum in de wereld geweest en dat is islamitisch fundamentalisme. Dat zijn echte revolutionairen. Die willen de bestaande orde omvergooien en de macht grijpen, dat is een volkomen revolutionaire groep. Als je wil zien hoe een revolutie er anno nu zou uitzien, dan moet je naar IS kijken. Die grijpen de macht, stellen een andere orde in en gaan de strijd aan met andere regeringen die ze omver willen werpen.
Voor de opkomst van IS heb je in een aantal Oost-Europese landen de zogenoemde Kleurenrevoluties gehad, en daarna had je de Arabische Lente. Dat zijn grote, min of meer vreedzame volksbewegingen geweest, die niet geleid werden door groepen fanatici maar meer spontane bewegingen waren. Maar die hebben niet geleid tot een fundamentele verandering van het systeem. Er is uiteindelijk tamelijk weinig uitgekomen. In Oost-Europa bestonden min of meer gecorrumpeerde parlementaire ordes en dat is zo gebleven, en in de Arabische wereld is er alleen maar een gigantische puinhoop ontstaan.
En in de westerse wereld, zijn hier revoluties mogelijk?
Ik zie dat niet gebeuren. We hebben het veel over populisme, maar ik ben vooralsnog zo optimistisch dat ik denk dat deze populisten geen echte revoluties gaan doorvoeren. Ik geloof dat niet van Le Pen, niet van Wilders en ook niet van Trump.
Is er geen enkele revolutionaire kiem meer in Europa?
Die populisten zijn natuurlijk heel sterk. Dat is meer dan een kiem. Ik kan me vergissen, maar ik zie dat vooralsnog niet als revolutionair, ik denk niet dat zij de parlementaire orde willen vervangen. Er zijn mensen die bang zijn dat Trump een dictatuur gaat invoeren, maar dat geloof ik niet. Verder zijn er revolutionaire kiemen in de zin van splintergroepjes met weinig leden. Je hebt de Internationale Socialisten, een soort trotskistische groep. Die hebben enkele tientallen leden en vormen geen serieuze uitdaging voor de bestaande orde. Dus een revolutie in de westerse wereld zie ik op korte termijn niet gebeuren.
Waarom zijn er tegenwoordig zo weinig revolutionaire jongeren?
Vanaf ongeveer 1850 zijn er twee grote tegenbewegingen tegen het kapitalisme geweest. In de derde wereld had je nationale, antikoloniale bewegingen. Die zijn geslaagd. Na 1960 waren de meeste landen in Azië en Afrika vrij geworden, daar waren wij uit gelazerd. Daarnaast had je de socialistische, communistische beweging in Europa. Die was heel sterk, maar met het instorten van de Sovjetunie was ineens het voorbeeld weg. Met het wegvallen van die twee grote stromingen is de revolutionaire ballon in één klap geploft.
Wat is er nodig om revolutionair te worden?
Voor een revolutionaire beweging is het nodig dat er een concept is, dat mensen weten wat ze willen. Je kan niet zomaar ‘een revolutie’ willen. Dat is niks. Je kunt ook niet enkel zeggen “ik ben tegen wat er nu is”, daar koop je niks voor. Waar ben je precies tegen? Wat wil je ertegen doen? Wat wil je ervoor in de plaats hebben? Het denken daarover is grotendeels in elkaar gedonderd door de val van het communisme. Hier in het Westen is het socialisme al 150 jaar hét alternatief, maar omdat dat voor een belangrijk deel vernietigd is, is er een soort vacuüm ontstaan.
Daar komt nog bij: revoluties tegen democratie lukken nooit. Als je door een stembiljet in te vullen de boel kan veranderen, ga je je leven niet op het spel zetten. En als je met geweld een democratie omverwerpt dan zal je weinig steun krijgen, want de meerderheid van de bevolking ziet dat niet zitten. Zo lang er in West-Europa en in de VS welvaart is, en een democratisch systeem, zie ik geen enkele dreiging van revolutionaire bewegingen ontstaan.
Welk advies heeft u voor jongeren die toch het gevoel hebben dat ze in opstand moeten komen?
Dat hangt ervan af wat ze bedoelen met opstand. Als je dat letterlijk neemt, betekent het ‘naar de wapens grijpen’. Mijn advies is dan simpelweg: niet doen. Maar als je bedoelt ‘kritisch worden en acties organiseren’, dan vind ik dat uitstekend. Ik weet niet of ik daar een zinvol advies over kan geven. Ik kan alleen maar zeggen: je moet goed nadenken over wat je precies wil, en je niet laten meeslepen, noch door de bestaande orde, noch door de tegenstanders daarvan. Je moet andere mensen niet napraten, maar voor jezelf nadenken en op basis daarvan besluiten wat je doet.
Als jongeren kritischer willen worden, wat kunnen ze dan doen?
Ik vind dat er alle reden is om kritisch te zijn naar de bestaande orde. Er zijn heel veel problemen in de wereld: economische problemen, het vluchtelingenprobleem, problemen tussen religieuze gemeenschappen. Een algemeen advies is dat je je eigen positie moet bepalen om kritisch te zijn. Kritisch wil niet zeggen dat je standpunt A vervangt door standpunt B, maar dat je nadenkt over wat je werkelijk wil. Het betekent niet per se dat je je aansluit bij een groep. Ik ben daar niet op tegen, maar ook binnen een groep moet je zelfstandig nadenken als individu.
Bedankt!
Ik schreef dit voor VICE Nederland, zie hier.