Bij de Biënnale denk je waarschijnlijk aan de toonaangevende kunstmanifestatie die sinds 1895 in het stadspark van Venetië wordt gehouden. Maar sinds de jaren negentig is er ook een Gelderse versie, die om en om in Nijmegen en Arnhem plaatsvindt. Kunstenares Hendrickje Schimmel (1990) gaat voor de Biënnale Gelderland 2016 ‘het laatste boek’ samenstellen.
Dit jaar wordt de Biënnale Gelderland gecureerd door Hanne Hagenaars, kunsthistorica en oprichter van kunstmagazine Mister Motley. Door haar geselecteerde kunstenaars gaan vanuit het concept ‘LIVING, GIVING’ een verbintenis aan met bewoners van de stad Arnhem.
Een van die kunstenaars is de in Londen gevestigde Hendrickje Schimmel. Ze studeerde aan ArtEZ in Arnhem en de Royal College of Art in Londen, en werkt onder het pseudoniem Tenant of Culture. Op Facebook plaatste ze afgelopen week de volgende oproep:
Dear all, I NEED YOUR HELP! If all the books in the world would disappear, which TWO pages would you save? It is essential that as many of you send me scans of these two pages on: studio@tenantofculture.com as the apocalypse is upon us and we need to save at least some knowledge for future generations. Whoever sends me pages will be featured in a publication that will be presented at The Biennale of Gelderland in the Netherlands. Your name and content will be featured. Don’t hesitate to send pages with marks and notes! Thank you!!!!
Reacties varieerden van “Jaaaaaa leuk! Wanneer is de deadline??” tot “yay this is a very fun thing to think about” — positief dus. Ik vroeg me af: de apocalyps? En: is dit de manier om kennis voor volgende generaties veilig te stellen?
Ik sprak haar in haar geboorteplaats Arnhem.
De apocalypse komt eraan? Waarom?
Hendrickje Schimmel: Ik doel op de ondergang van het materiële boek. Ik spreek van ‘de apocalyps’ om de urgentie daarvan te benadrukken. Het boek verdwijnt. Steeds minder mensen hebben nog zin om een boek mee te sjouwen. Waarom zou je ook? Je hebt internet, je hebt e-readers, je kunt meerdere boeken downloaden, het is minder zwaar. Alles dematerialiseert, niet alleen het boek. Het gaat me meer om die dematerialisatie dan om de echte apocalyps.
Want als de apocalyps komt, waarom zou je dan iets bewaren voor volgende generaties?
Klopt. Het moest een beetje spectaculair klinken. Boeken worden snel gezien als saai, dus ik dacht: ik geef er een leuke twist aan.
Boeken zijn niet saai?
Nee. Ik ben al op jonge leeftijd gaan lezen. Ik hou van lezen, ik hou van boeken. Niet per se om de kennis maar om het lezen zelf. Je rust ervan uit. Maar ik ben niet nostalgisch over het feit dat het papieren boek verdwijnt, want verhalen en tekst verdwijnen daarmee niet.
Ik lees altijd meerdere boeken tegelijk. Ik lees trouwens nooit boeken uit, ik lees fragmenten. Ik las laatst een interview met Kim Gordon [muzikante, mede-oprichtster Sonic Youth] in The Happy Reader en zij zei: “Ik ben geen intellectueel, ik ben iemand die filosofie leest op zoek naar lyrische quotes.” Daar kon ik me wel in vinden.
Je vraagt mensen welke twee pagina’s ze voor toekomstige generaties willen bewaren. Was je geïnspireerd door de ark van Noach?
Het is niet per se de bedoeling dat mensen twee pagina’s uit hetzelfde boek sturen, liever twee pagina’s uit verschillende boeken. Eén pagina vond ik net lullig. Mensen vinden het moeilijk om één pagina te kiezen. Ik zou het ook niet leuk vinden als mensen mij om Een Pagina zouden vragen. Dus dacht ik: ik vraag er twee. Maar dat had niks te maken met de ark van Noach, die gelijkenis zag ik pas later.
Zijn twee pagina’s niet even willekeurig als één pagina? Het aantal woorden per pagina hangt ook maar net af van de uitgave.
Het hoeven ook niet per se woorden te zijn. De pagina’s mogen ook uit een magazine of een fotoboek komen. Ik heb zelfs al een soort kleurplaat gekregen. Een pagina uit de Allerhande zou ook kunnen, iemands favoriete recept. Het gaat om de vraag welke kennis of welk beeld je zou willen bewaren voor volgende generaties, als alle archieven zouden verdwijnen.
Wat heb je aan een of twee pagina’s van een boek? Zou het niet beter zijn om een Laatste Bibliotheek te maken?
Dat doen veel mensen al. Je had bijvoorbeeld the Museum of Everything op de 55e Biënnale in Venetië in 2013. Die Biënnale ging over het conserveren van kennis en keuzes die daarbij gemaakt worden, wat natuurlijk een hiërarchisch proces is. In mijn werk ben ik veel bezig met Walter Benjamins Arcades Project, ken je dat?
Uhm, nee.
Walter Benjamin heeft begin twintigste eeuw geprobeerd de nog jonge consumptiemaatschappij in kaart te brengen. Heel fragmentarisch, want hij was tegen het lineaire geschiedenisverhaal, dat vond hij autoritair. Hij nam fragmenten van schrijvers, folders, reclameteksten en eigen notities, dus kleine stukjes tekst, en die archiveerde hij in hoofdstukken.
Die hoofdstukken die zijn een soort toolbox geworden om die tijd te begrijpen. Er zit namelijk geen moraal achter zijn verhaal. Die fragmentarische, niet-lineaire manier van iets bij elkaar brengen zie ik terug in hoe we op het internet navigeren en hoe we steeds vaker denken, omdat onze concentratie korter wordt. Ik wil daar geen oordeel over hebben, ik wil dat juist in het maakproces verwerken.
Stel je voor dat iemand jou straks pagina’s uit de Allerhande stuurt en iemand anders pagina’s uit Homerus. Hoe zegt dat dan iets over deze tijd?
Het zegt niet per se iets over deze tijd, meer over de voorgaande tijd. Wat mensen insturen hoeft niet over deze tijd te gaan. Het is maar net wat mensen kennen. Ik krijg dingen uit de bijbel, kleurplaten, designboeken, tijdschriften, modedingen. Dat het een allegaartje is vind ik juist hartstikke leuk.
Komt er bij je expositie van de pagina’s die mensen insturen ook een toelichting?
Nee. En het wordt een installatie, geen gebonden boek. Het is een kunstproject en geen boekproject, al is ‘het boek’ wel het onderwerp. Het wordt een installatie door de bibliotheek in Arnhem, de Rozet. Daar ga ik tafels neerzetten en alle ingestuurde pagina’s doe ik in dozen en ik ontwerp een hoesje waarin mensen hun eigen boek kunnen samenstellen. De nadruk ligt erop dat het een subjectieve samenstelling is van een archief.
Waarom?
Institutionele archieven worden gecureerd door één persoon. Ik wil juist pluraliteit erin houden, doordat mensen zelf kiezen wat er bewaard wordt.
Is het niet juist goed dat iemand met verstand van zaken selecteert wat er wel en niet bewaard moet blijven? Heeft een archief nog waarde als de collectie willekeurig is samengesteld?
Lastige vraag. Ik denk dat het nog steeds een pakket aan kennis is, maar de samenstelling is niet voor de hand liggend. Ik wil het ook niet presenteren als het archief. Het is gewoon een project. Ik denk dat als je er uiteindelijk naar kijkt, dat alle elementen gaan samenwerken in het creëren van betekenis. Dat je bijvoorbeeld een pagina van de bijbel naast een designding ziet, en dat je dan andere verbanden gaat leggen tussen wat er in het archief zit. Dat gebeurt in Walter Benjamins project ook: de lezer of kijker legt zelf verbanden tussen fragmenten, die verbanden zijn niet voorgeschreven door een auteur. De leeservaring van mijn Laatste Boek zal ook een heel subjectieve ervaring worden.
Maar als je het hebt over het doorgeven van kennis aan de volgende generatie, wil je dan niet dat je het allerbeste doorgeeft in plaats van iets willekeurigs?
Nee, dat is niet mijn doel. Het is een speculatief scenario. Ik lever kritiek op het institutionele archief en de culturele hiërarchie die daarmee gepaard gaat, en hoe het geschiedenisverhaal bepaald wordt door de curatoren van het institutionele archief. Mijn werk gaat vaak over vragen als: Wat gebeurt er als je een object archiveert? Hoe wordt kennis doorgegeven? Waarom besluiten we het ene te bewaren en laten we het andere vergaan? Het leek me leuk om eens een heel subjectief archief vorm te geven, dat juist niet zo’n institutioneel karakter heeft, maar een collectie van flodders en fragmenten is.
Ben je anti-autoritair?
Mwa, misschien een beetje. Het gaat me meer om dat apocalyptische scenario. Dat noem ik vaak, want het lijkt me interessant. Wat zou er gebeuren als alle kennis weg zou vallen? Wat gebeurt er als kennis niet meer in handen is van een instituut, dat het vaak achter gesloten deuren houdt? Hele kunstcollecties worden nooit gezien omdat ze in een archief staan. Wat zou er gebeuren als dat alles werd vrijgegeven? Wat voor informatie zou er vrijkomen? Wat zouden mensen met die waardevolle informatie doen?
Maar zou je alles wat nu in een archief staat te verstoffen willekeurig vrijgeven? Of zou je dat door iemand met kennis van het archief en van de wereld laten doen?
Ik ben niet zo geïnteresseerd in de functie van diegene die dat soort beslissingen maakt. Door het internet is die functie nu juist aan het wegvallen. Mensen worden zelf de curator van hun eigen archieven. Ik vind het amateurarchief nu veel belangrijker dan het institutionele archief.
Hoe kwam dit concept tot stand?
Ik had de Arnhemse bibliotheek toegewezen gekregen als locatie, omdat ik met archieven bezig ben. Ik heb onderzocht wat de functie van de bibliotheek vandaag de dag is en gekeken naar wat ze daar doen. Bibliotheek betekent letterlijk ‘boekenkast’, een plek waar boeken worden bewaard. Dat vind ik ouderwets. Ik ben gaan praten met de bibliothecaresse. Zij ziet de bibliotheek meer als een sociale plek, als mediator tussen kennis en de mens. Wat voor kennis dat is, en in wat voor vorm, dat maakt niet uit. Dus ze geven cursussen op internet, ze helpen schoolkinderen met het vinden van informatie op internet, ze hebben abonnementen op kranten, ze helpen mensen met hun belastingaangifte, dat soort dingen. Ik wist niet dat dat ook een functie van de bibliotheek is en was daar heel enthousiast over. Ook daarom dacht ik: ik maak het Laatste Boek, zodat de bibliotheek geen boekenkast meer hoeft te zijn, maar zich op die sociale functie kan richten. Volgens mij is die boekencollectie maar een last voor ze. Dus ik dacht: als ik daar nou één boek neerleg, het Laatste Boek, dan kan de bibliotheek daarna lekker sociaal bezig gaan zijn.
Het voelt nog steeds vrij willekeurig. Iedereen kan alles insturen, en dat zouden we dan doorgeven aan de volgende generatie. Is willekeur dan zo’n goed criterium?
Juist wel.
Moeten we daar niet meer vertrouwen op experts?
Ik heb daar dus niet zoveel vertrouwen in. Binnen de geschiedenis is er zo veel niet verteld. Het verhaal over de oorlogen is verteld, maar over de vrouw is bijvoorbeeld heel weinig verteld. Ik bedoel, vertrouw je dat? Ik geloof sowieso niet dat ‘de waarheid’ iets is dat je kan archiveren en door kan geven, want de waarheid verschuift altijd. En ik denk juist dat een enorm archief van wat willekeurige mensen willen bewaren veel interessanter is dan wanneer een autoritair figuur zegt: dit is belangrijk. Want het is niet zo dat hij een enorme groep vertegenwoordigt.
Het dominante verhaal van de blanke, westerse man.
Ja. Ik las een grappig verhaal in The World in 100 Objects van Neil MacGregor, voormalig directeur van het British Museum. Er was eens een keizer die graag voor archeoloog speelde en al zijn objecten zelf archiveerde. Hij vond eens een ringetje, maar hij kon niet ontdekken wat de functie van dat ringetje was. Toen dacht hij: ik schrijf er een gedicht over. Daarin concludeerde hij dat het ringetje een komhouder was. Hij liet het gedicht in het ringetje graveren, en zette er een kom op. Later bleek die ring juist een heel chique sieraad te zijn. Dat vind ik zo grappig, die subjectieve contextverschuiving van een object. Want er is niet één functie en er is niet één waarheid. Ook niet binnen de geschiedschrijving.
Maar het ringetje bleek toch een sieraad? Is dat dan niet de waarheid?
Ja, maar dat kan toch ook naast elkaar bestaan?
Hoe dan?
Het ene is artistiek en het andere is historisch. En ik ga voor het artistieke, want ik ben kunstenaar.
Dus daarin maak je wel onderscheid?
Zeker weten. Maar ik vind vooral de discussie over autoriteit versus amateurisme interessant. Mijn project is een instrument om die discussie los te maken. Ik wil dat mensen zich afvragen of ze ook iets kunnen bijdragen aan een archief, en waarom sommige dingen wel bewaard worden en andere niet.
In haar uitleg van het concept van de Biënnale Gelderland schrijft curator Hanne Hagenaars: “Bijna ieder kunstwerk geeft antwoord op een levensvraag.” Op welke levensvraag geeft jouw Laatste Boek antwoord?
Mijn werk geeft nergens antwoord op. Ik geloof als kunstenaar ook niet in antwoorden, dus ik ben het niet met haar eens. Wat je uit kunst haalt is heel persoonlijk. Misschien dat mensen weleens een antwoord in kunst vinden, maar als kunstenaar wil ik geen antwoorden geven, daar geloof. Ik wil juist vragen stellen. En ik denk dat de levensvraag van dit project is: wat is de functie van de bibliotheek en wat is de functie van het archief in onze samenleving?
“Goede kunst staat boven meningen,” schrijf Hagenaars ook, “de standpunten die je via Facebook en twitter om de oren vliegen.” Hoe verschilt jouw Laatste Boek daarvan?
Niet zo veel. Juist dat supersubjectieve wil ik erin hebben. Meningen op social media tellen voor mij ook mee. Bovendien, dat mensen zich geroepen voelen om ergens wat over te zeggen, dat is toch waardevol? Elke poging is iets.
Hoe gaat het met de reacties?
Goed. Ik had het op Facebook gezet en dacht dat niemand zou reageren, maar dat is niet zo. En steeds meer mensen stellen er vragen over, ook kritische, en dat vind ik superleuk. Ik begon er net mee en had het nog niet helemaal uitgedacht, en ik kreeg meteen dingen toegestuurd, en alle bladzijden die ik kreeg waren superinteressant. Ik begin er lol in te krijgen om die te verzamelen. Maar ik moet wel op een gegeven moment stop zetten, want ik wil niet selecteren.
Wanneer ga je dat doen?
Puur praktisch gezien kan ik niet veel meer dan vijftig keer twee pagina’s tonen, wat eigenlijk veel te weinig is voor het concept, maar ik kan het daarna nog uitbreiden. Dat er verschillende edities komen of zoiets.
En een archief online?
Dat kan, maar het idee is juist dat het tastbaar is, omdat het tastbare verdwijnt. Het zou wel leuk zijn om te zien, plus je krijgt snel een overzicht van lyrische quotes, zoals Kim Gordon dat noemde. Al is dat wel een beetje lui.
Dank je wel!
Dit interview verscheen in verkorte vorm op The Creators Project van VICE