‘Er is geen dieper, mysterieuzer en zorgwekkender mysterie dan het mysterie van ons bestaan.’ Die quote staat op de muur tegenover de ingang van de Tarkovski-tentoonstelling in Eye. Andrej Tarkovski (1932-1986) mag dan een heilige van de cinema zijn, ik denk dat er een dieper mysterie is: dat van ons bewustzijn, en dus van ons lijden. Dat we bestaan is een godswonder, maar waarom moeten we daarnaast doordrongen zijn van de zinloosheid en absurditeit ervan? Elke dag hijsen we ons uit bed om dingen te doen waar we niet zo veel zin in hebben, zoals door de regen fietsen, terwijl ons lichaam protesteert en de tijd ons door de vingers glipt. Waarom?
Maar Henk, er zijn toch ook mooie dingen, zoals die dubbele regenboog die je zag op de fiets richting het Eye? Ja, dat was mooi. En er zijn films. Zo valt er altijd wel iets te ontdekken, werelden om je in onder te dompelen om de sleur te doorbreken. Van Tarkovski had ik gehoord, maar niets gezien, en o wat ben ik even heerlijk kopje onder gegaan in zijn wereld. Solaris, De spiegel, Stalker, Nostalghia. Op regenachtige dagen zijn dat de kieren die fabelachtig licht doorlaten, het licht van de dubbele regenboog.
In de stikdonkere tentoonstellingsruimte van het Eye zitten ook lichtdoorlatende kieren, in de vorm van zacht zoemende beamers. De curator zal zich achter de oren gekrabd hebben: hoe gaan we het oeuvre van Tarkovski presenteren aan mensen die geen tijd hebben om het oeuvre van Tarkovski te bekijken? Een Tarkovskiaanse vraag: wie heeft er nog tijd? De oplossing: door de ruimte verspreid hangen schermen waarop fragmenten uit Tarkovski-films te zien zijn, met een samenvatting ernaast.
In het fraaie blad Kunstschrift, dat voor 11,25 euro bij de museumwinkel te koop is, legt hoofdcurator Jaap Guldemond daarover uit dat de bezoeker door al die schermen wordt ‘geactiveerd om zijn eigen poëtische montage te maken en de films te laten resoneren met zijn of haar eigen herinneringen of emoties. Precies zoals het Tarkovski voor ogen stond.’
Is dat zo? Stond het Andrej zo voor ogen? Hij zal heus lang aan zijn snor geplukt en nagedacht hebben over de juiste volgorde van de beelden. En zijn films laten zich, in tegenstelling tot wat de teksten naast de projectieschermen suggereren, niet zo makkelijk samenvatten en interpreteren. De films die ik zag hebben de logica van een lucide koortsdroom en een droom vertel je ook niet zomaar na. Elke navertelling schiet tekort.
Tarkovski-kijkers moeten hun best doen om chocola van zijn films te maken, om überhaupt wakker te blijven. Dat verklaart wellicht waarom de tentoonstellingsruimte zo aardedonker is. Op twee plekken hangen polaroids, die door het schaarse licht bijna niet te ontwaren zijn. Door de ruimte verspreid staan vitrinetafels met sporen van Tarkovski’s leven: brieven van filmmakers, foto’s met familieleden, aantekeningen en tot mijn vreugde meerdere kiekjes met Duitse herdershonden, de koningen onder de viervoeters. Ook wat onder die glasplaten ligt is moeilijk te zien, want boven de tafels hangen felle spotjes die in het glas weerspiegelen. Is dat ook ‘precies zoals het Tarkovski voor ogen stond’?
In datzelfde tijdschrift Kunstschrift staat met kleurenprints op dik papier breed uitgemeten dat Tarkovski’s werk innig verbonden is met beeldende kunst: Bruegel, Van Eyck, Pierro della Francesca, anderen. Hoofdcurator Guldemond: ‘Met een focus op het grensgebied tussen film en beeldende kunst wilde ik onderzoeken hoe het medium en de taal van de film doorwerkten in het oeuvre van veel beeldend kunstenaars. Daarbij wilde ik laten zien hoe het werk van veel filmauteurs dicht tegen de beeldende kunst aanschuurt.’ Weinig daarvan zie je terug in de Tarkovski-tentoonstelling. Zou Guldemond tevergeefs geprobeerd hebben wat van die schilderijen uit Tarkovski’s films naar het Eye te halen? Schreef hij smeekbedes aan het Museo della Madonna del Parto in Monterchi? DM’de hij de curator van het Kunsthistorisches Museum Wien?
Je mag een tentoonstelling niet afrekenen op wat het niet is, maar props of kostuums uit Tarkovski’s films had ik ook gewaardeerd. Zo’n wit laken met zo’n moer eraan uit Stalker, of die best wel vreemde SM-broek die Kris Kelvin draagt in Solaris. Kortom, ik vond de uitwerking ‘filmfragmenten plus vitrinetafels in een tamelijk duistere ruimte’ wat magertjes.
Dat wil niet zeggen dat ik de tentoonstelling niet aanraad. Wat wist ik twee weken geleden nou helemaal van Tarkovski? Wat weet ik nu? Van alles! Het beste aan de tentoonstelling is dat in de filmzalen Tarkovski’s films te zien zijn. Wil je dwalen in Tarkovski’s geest, blijf dan niet te lang in de tentoonstellingsruimte, maar snel je naar een van zijn films. Het zijn doolhoven om in te verdwalen zonder dat het de bedoeling is dat je de uitgang vindt, en een deel van jezelf laat je er achter.
Tarkovski’s logica schuurt aan tegen die van de droom, en het is dan ook aan te bevelen om af en toe in te dommelen. De Tarkovski-tentoonstelling in het Eye geeft je — om het met clown Bassie te zeggen — een nieuw perspectief op de binnenkant van je eigen ogen.
Geschreven voor Cineville.