‘Volgens de de Africa CDC verspreidt mpox zich in een alarmistisch tempo.’ Die zin verscheen onlangs ’s avonds laat op de website van de Volkskrant. Drie uur later stuurde lezer I. Djuly daarover een e-mail met de vraag: ‘Bedoelt u alarmerend tempo?’ De volgende ochtend heeft een redacteur het woord alarmistisch vervangen door alarmerend.
Bij deze gang van zaken eerst de opmerking dat schrijver, lezer en redacteur is ontgaan dat de zin een lidwoord te veel bevat. Misschien was het u opgevallen, misschien niet – veel mensen schijnen over een dubbel lidwoord heen te lezen.
Ten tweede: een alarmistisch tempo, moeten daar alarmbellen bij gaan rinkelen? Begin dit jaar wees M.M. Leurs ons hier ook op. Ze schreef: ‘Het valt mij op dat woorden in de Volkskrant steeds vaker niet goed worden geschreven.’ Ze gaf voorbeelden: ‘Alarmistisch moet zijn alarmerend. Recentelijk moet zijn recent, is namelijk al een bijwoord. Mediterraans moet zijn mediterraan/mediterrane. Onverwachts is (meestal) onverwacht. Je gebruikt onverwachts alleen in een zin als ‘En toen gebeurde er iets onverwachts’.’
Recent en recentelijk zijn overigens twee verschillende woorden. Ons Stijlboek zegt daarover: ‘Het woord recent is vooraleerst een bijvoeglijk naamwoord: een recent exemplaar. Recentelijk (bijwoord) kan worden vervangen door onlangs.’ Mediterraans: niets mis mee. Onverwacht of onverwachts: kan allebei.
Maar dan alarmistisch. Kijk je in Van Dale, dan zou je zeggen dat ‘alarmerend’ en ‘alarmistisch’ hetzelfde betekenen. ‘Alarmistisch’ is ‘paniek veroorzakend, onrust teweegbrengend’. De frase ‘een alarmistisch tempo’ lijkt dus prima. Het tempo waarin een virus zich verspreidt kan immers tot paniek en onrust leiden. En ‘alarmerend’ komt van ‘alarmeren’, wat ‘in opschudding brengen’ en ‘verontrusten’ betekent.
Het lijken dus synoniemen. Maar kijken we bij ‘alarmisme’, waarvan alarmistisch is afgeleid, dan lezen we: ‘het veroorzaken van onrust door alarm te slaan, vaak met een politiek doel’. En een alarmist is ‘iemand die alarm, opschudding, onrust teweegbrengt’, ook wel ‘onrustzaaier’ of ‘alarmblazer’ genoemd.
We kunnen moeilijk stellen dat het tempo waarop mpox zich verspreidt een politiek doel heeft of een alarmblazer is – terwijl je het zich snel verbreidende virus dan wel weer een onrustzaaier zou kunnen noemen.
Zouden we een horrorverhaal publiceren over de opmars van het o zo gevaarlijke mpox-virus, dan kun je dat alarmistisch noemen. Het tempo waarop de ziekteverwekker zich vermenigvuldigt, is evenwel slechts alarmerend – althans, volgens de Africa CDC.